Funkcije ljudskog organizma

Podražljivost, sposobnost primanja podražaja, prilagođavanja i izmjena tvari (metabolizam) su osnovne osobine živog svijeta. Životinjski i biljni svijet se bitno razlikuju jedan od drugog. Biljke mogu stvarati organske tvari iz zemlje, vode i sunčeve energije. Ali životinje i čovjek ne mogu. Priroda je složen sistem međusobno zavisnih i usklađenih članova koji pojedinačno teže ka što boljem vlastitom razvoju. Ti članovi se međusobno uništavaju ili pomažu a neki se i povezuju. Da se zaključiti da na ovaj način proizilaze sve moguće vrste odnosa kao što suproganjanje, uništavanje, parazitizam, zajedništvo, nagon za parenjem itd. Pod rječju parazitizam mislimo na svi­jet ljekovitog bilja a tu treba istaći imelu (viscum album) ili možda bršljen (hedera heliks). Ništa ne može postojati bez veza sa okolinom jer biva lišeno bilo kakvog smisla. Funkcije ljudskog organizma su usklađene, povezane i odvijaju se po prirodnim zakonima.

KRETANJE

Uslovljeno je skeletom (kostima), njegovim vezama i zglobovima. U svim oblicima kretanja sudjeluje više skupina mišića. Skeletni mišići sa dvije ili više kostiju i njihovim zglo­bovima čine sistem koji zavisno o svojoj konstrukciji može različito djelovati.

Zglob u koljenu pokretljiv je samo u jednom smjeru, obrtni zglob u laktu dopušta kretanje oko uzdužne osi a kuglasti zglob u ramenu omogućava slobodno kretanje u nek­oliko smjerova. Svi skeletni mišići ne izazivaju kretanje u zglobovima. Mišići lica koji su raspoređeni oko očiju i usta pomiču samo kožu ili zatvaraju ili otvaraju usta i očne kapke. Kako dolazi do toga? Odgovarajući motorni živac podražuje mišić koji reaguje na podražaj mnoštvom pojedinačnih trzaja svojih vlakana. Najčešće se mišić zgrči usljed djejstva uzdužne i zatezne kontrakcije ali u zavisnosti o vrsti rada može prevladati jedna od dvije komponente. Prilikom ovakvog rada, mišić ispušta toplotu a energija za rad dobija se od ugljenih hidrata i određenih fosfornih spojeva.

ŽIVCI – NERVI

Njihov rad se bazira na podražljivosti i prenosu impulsa a osnova ovog sistema su neuroni. Neuroni su povezani u jedan lanac a razlikujemo živce koji primaju podražaje i uzbuđenja i prenose ih u živčane centre i izvršne živce koji ih provode do organa. Put ovih živaca je u stražnjem djelu kičmene moždine, a put motornih živaca je u prednjem djelu. Podražljivost se dokazuje refleksima. Pred iznenadnim i jakim izvorom svjetla kapci očiju će se na tren zatvoriti a zjenice suziti. U ovom slučaju najjači podražaj primili su očni živci i prenijeli ga do mišića koji sužava zjenicu, a isti podražaj su prenijeli nervni centri na licu od kojih je impuls otišao do mišića koji zatvaraju očne kapke. Niti koje se nalaze u kičmenoj moždini povezuju tijelo sa mozgom i na kraju se ona širi u produženu kičmenu moždinu. Mozak je centar živčanog sistema i sjedište je na­jviših i za život najvažnijih refleksa.

DISANJE

Funkcija disanja je vezana za izmjenu gasova između krvi i vanjske sredine a dešava se u plućima. Svi disajni organi do pluća imaju zadatak da provode vazduh i da ga zagriju na određenu temperaturu, a pri tome zadržavaju veliku količinu sitnih stranih čestica koje se udišu s vazduhom. Treba razlik­ovati dva oblika disanja:

• plućno disanje
• unutarnje disanje ili izmjena gasova između
• tkiva i krvi.

Mehanizam disanja podliježe fizikalnim zakonima. Grudna šupljina je hermetički zatvorena i u nju vazduh ne može ući spolja. U ovoj šupljini vlada negativan pritisak tj. manji je od atmosferskog. Prirodni zakoni nalažu da gas sa mjesta većeg pritiska prelazi na mjesta manjeg pritiska nas­tojeći da ih izjednači. Tako će i vazduh jurnuti u disajne puteve nastojeći da izjednači pritiske unutra.

Pluća prate širenje grudnog koša i spuštanje dijafragme kod udisanja, dok dizanje dijafragme i sužavanje grudnog koša prati izdisanje. Pri udisanju kisik prolazi kroz plućne mjehuriće u krv a krvlju preko arterija ulazi u tkiva.

Kod izdisanja pluća ispuštaju ugljen dioksid koji u njih dolazi putem krvi u venama i kroz plućne mjehuriće. Pri izdisaju glavnu ulogu igra elastičnost plućnog tkiva. Pri nor­malnom disanju količina unesenog vazduha zavisi od uzrasta, spola i konstitucije, a u prosjeku se kreće od 500-1000 ccm. Prilikom izdisaja čovjek nije u stanju istjerati sav vazduh i uvi­jek ostaje jedna mala količina. Odrastao zdrav čovjek udahne prosječno 16-17 puta, dijete 20-25, a novorođenče i do 40 puta u minuti. Kod povećanja napora penje se i broj udisanja. Zrak koji udišemo je gasna smjesa od otprilike 78% dušika, 21% kisika i 1% plemenitih plinova. Za neko vrijeme možemo svjesno ubrzati disanje ili ga potpuno zaustaviti.

SRCE I KRVOTOK

Srce je pumpa koja svojim radom tjera krv i limfu kroz neprekinuti sistem krvnih sudova. U radu srčanog mišića razlikujemo sistolu (grčenje) ili dijastolu (opuštanje). Zdravo srce u stanju mirovanja napravi 60-70 otkucaja (revolucija). Srčana revolucija se sastoji od jedne sistole i jedne dijastole.

Krv koja prilikom grčenja srca biva istisnuta iz pretkomora u komore ili u krvne žile nastoji da se vrati u šupljine iz kojih je istisnuta. Takvo što joj ne dopuštaju zatvoreni zalisci srčanog ušća. Krv udara u zaliske i tada nastaju srčani tonovi koji krvnom strujom bivaju preneseni dalje i možemo ih slušati ondje gdje se pojedina ušća presjecaju. U jednom minutu kroz srce prođe oko 4900 kubnih centimetara krvi, a pri povećanoj aktivnosti ta količina se povećava od 10-30 litara u minuti.

KRVNI OPTOK (KRVOTOK)

On protiče u sistemu zatvorenih elastičnih žila u kojima cirkulišu krv i limfa a njegovo središte je srce. Razlikujemo veliki i mali krvotok. Veliki krvotok počinje u lijevoj srčanoj komori polazi i ide dalje glavnom atrerijom (aortom) i vraća se preko vena u desnu srčanu pretkomoru. Mali krvotok počinje u desnoj komori prolazi kroz pluća i završava u lijevoj pretkomori. Lijevi dio srca vrši neuporedivo veći rad, pa je stoga i njegov mišić neuporedivo snažniji. U plućima krvna boja (he­moglobin) ispušta ugljen dioksid a veže kisik i tada krv dolazi u lijevu srčanu pretkomoru gdje i završava mali krvotok. Sve krvne žile koje odvode krv nazivamo arterijama, a one koje je dovode nazivamo venama. U arterijama se nalazi krv sa mnogo kisika a u venama ona sa više ugljen dioksida. Zidovi arterija su izuzetno elastični zahvaljujući svojoj gradi, što opet ima veliki uticaj na krvotok. Ubacivanjem krvi u aortu ova se širi i to njeno širenje zahvata jedno za drugim sve žile u obliku vala. Što je promjer aorte manji to je brzina vala veća. Arterije se po organizmu granaju sve do mikroskopskih malih cjevčica (kapilara). Krv je tečnost a krvni sudovi cijevi i zajedno pod­liježu fizičkim zakonima cirkulisanja tečnosti kroz cijevi. Ovo utiče na određen pritisak, ovaj put krvni, koji tjera krv kroz ar­terije, vene, kapilare i na kraju nazad u srce. Krvni pritisak je veći u arterijama nego u venama, a protok krvi kroz vene sporiji od onog u arterijama.

PRITISAK

Krvni pritisak je pritisak koji prouzrokuje cirkulišuća krv na stjenke žila. Zavisi od snage srca, otpornosti žila, količini krvi i položaju tijela. Najveći krvni pritisak je u lijevoj srčanoj komori. Krvni pritisak se stalno mijenja i prilagođava funkciji krvotoka pa se stoga spušta ili penje. Regulacija pritiska vrši se mimo naše volje putem autonomnog nervnog sistema i centra koji se nalazi pored krvnih sudova. Prosječan krvni pritisak odrasle osobe kreće se između 120-140/70-80 milimetara živi­nog stuba. Prvi brojevi označavaju sistolni, a drugi dijastolni pritisak. Kako čovjek stari i njegove krvne žile gube elastičnost zbog čega se i krvni pritisak povećava. Zbog uticaja živaca i žlijezda sa unutarnjim lučenjem na zategnutost krvnih žila vis­ina pritiska zavisi i od njih. Živce krvnih žila dijelimo na one koji sužavaju i one koji šire krvne žile. Između vena i arterija postoje poprečni spojevi preko kojih krv prelazi iz jednih u druge a da ne ide kroz kapilare. Tokom sna krvni pritisak je niži, dok mišićni rad i emocionalno uzbuđenje izazivaju podizanje pritiska.

KRV

Krv je tečno tkivo koje ispunjava krvne sudove, prenosi različite materije od jednih organa do drugih, reguliše toplinu, količinu vode i štiti organizam od infekcija. Sastavljena je od krvne plazme (tekućine) i od krvnih zrnaca. Prosječna ukupna količina krvi u čovječijem organizmu je oko 4-5 litara. Od toga je otprilike jedna trećina smještena u takozvanim depoima, kao što su jetra, slezena ili kapilarna mreža. Krvna zrnca (eritrociti, leukociti, trombociti) stvaraju se u moždini pljosnatih kostiju a neki od njih u limfnom sistemu.

CRVENA KRVNA ZRNCA (ERITROCITI)

Osnovnu masu čvrstih materija eritrocita čini obojena ma­terija koja se naziva hemoglobin. Preko njega eritrociti primaju i prenose kisik i ugljen dioksid. Kod zdravog odraslog muškarca broj eritrocita u jednom kubnom milimetru iznosi oko pet miliona a kod žena četiri i po miliona. Eritrociti pos­jeduju znatnu elastičnost koja im dozvoljava prolaz kroz kapilare čak i u slučaju kad je prečnik kapilara manji od prečnika eritrocita. Njihov životni vijek je ograničen, te nakon dva do tri mjeseca kruženja po organizmu razgrađuju se u slezeni, jetri ili koštanoj moždini. U nekim bolestima može se promijeniti broj eritrocita, njihova veličina oblik u unutarnji sadržaj.

BIJELA KRVNA ZRNCA (LEUKOCITI)

Broj leukocita znatno je manji od broja eritrocita i kod odraslog čovjeka se kreće od 5-8 hiljada u jednom kubnom milimetru krvi. Stvaraju se u limfnim žlijezdama (limfociti i monociti) u slezeni i koštanoj srži (granulociti).

Dužina njihovog života nije velika i iznosi svega nekoliko dana. Za razliku od eritrocita koje nosi krvna struja, leukociti se mogu sami kretati. Različitih su oblika i imaju odbrambenu ulogu. Ova posebna uloga proističe iz toga što su sposobni da obuhvate i unište strane materije. Pri različitim bolestima broj ovih krvnih zrnaca se penje i tada se mijenja ne samo ukupna količina već i odnos različitih oblika leukocita. Kada se broj leukocita smanji ispod 3 hiljade to je znak nekih bolesti i znak da su odbrambene snage organizma znatno oslabile.

KRVNE PLOČICE (TROMBOCITI)

Stvaraju se u koštanoj srži i nađeni su samo u krvi sisara. U krvi čovjeka ima ih oko 300-400 hiljada najednom kubnom milimetru. Imaju presudnu ulogu u zgrušavanju krvi. U izvjes­nim oboljenjima njihov broj opada, i tada je zgrušavanje krvi oslabljeno. Ovi krvni elementi se razaraju u slezeni.

KRVNA PLAZMA

Krvna plazma je sastavljena od bjelančevina (fibrinogena i seruma). U serumu ima bjelančevina, krvnog šećera, magnez­ija, fosfora, vode. Uporedo sa izvjesnim drugim faktorima bjelančevine krvne plazme igraju važnu zaštitnu ulogu pri prodiranju štetnih materija u organizam. U takvim slučajevima stvaraju se antitijela. Jedno od mjesta njihovog stvaranja je i limfno tkivo. Zanimljiv je podatak da kod nižih višećelijskih stvorenja nema krvi.

ZGRUŠAVANJE KRVI

Zgrušavanje krvi je važno za održanje života. U ovom procesu sudjeluju neki sastojci krvne plazme i trombociti. Proces je složen i nekada nije u potpunosti jasan a nekada je suviše komplikovan da bi se razjasnio.

Pretvaranje firbrinogena u fibrin nastaje pri dejstvu trombaze ili trombina, ali u krvi koja teče kroz krvne sudove ovaj ferment se nalazi u neaktivnom obliku. Da bi postao aktivan treba da bude podvrgnut djejstvu trombokinaze. Trombokinaze nema u tečnom dijelu krvi jer se nalazi u tkivima i trombocitima. Zgrušavanje krvi zavisi od četiri elementa: fibrinogena, protrombaze, soli kalcijuma i trombokinaze. Pri svakoj povredi krvnih sudova, kada krv ističe van, istovremeno se povreduje i tkivo koje je u dodiru sa krvnim sudovima. Pod uticajem ak-tivirajućeg dejstva trombocita i oslobođene trombokinaze do­lazi do zgrušavanja krvi.    Zgrušavanje krvi je oslabljeno kod nekih bolesti kao što su hemofilija, žutica i nedostatak vi­tamina K.

KRVNE GRUPE

Poznavanje krvnih grupa ima veliki značaj prilikom prenosa krvi iz jednog u drugi organizam. Smije se i može prenositi krv iste grupe. Pripadnost određenoj grupi održava se cijelog života nezavisno od uzrasta i preležanih bolesti.

Razlikujemo sljedeće krvne grupe: O, A, B, AB.

Slijedeći važan faktor u vezi sa krvlju je rezus faktor (Rh faktor). Naziv rezus je uzet od jedne vrste majmuna.

BRZINA SEDIMENTACIJE ERITROCITA

Određivanje brzine taloženja (sedimentacije) eritrocita u praksi ima dijagnostički značaj. Povećana je kod žena u trudnoći, pri raznim upalnim procesima u organizmu i kod hroničnih bolesti. Kod zdravih ljudi ona je od 4 do 10 mm na sat, ali je kod žena nešto veća nego kod muškaraca.

Svaka promjena u sastavu krvi ima veliki uticaj na izmjenu tvari u organizmu i funkcionalno stanje svih organa.

LIMFA

Sastav limfe je blizak sastavu krvne plazme. Količina limfe se mijenja jer povećanje količine tkivne tečnosti dovodi do povećanja stvaranja limfe. Brzina kretanja limfe kroz limfne sudove je mala. Limfne žlijezde su mjesto gdje se stvaraju limfociti i zadržavaju strane materije unesene u organizam. Limfni sudovi se ulivaju u grudni limfni kanal gdje limfa ulazi u ven­sku krv.

PROBAVA

Čovjekov organizam stalno zahtijeva popunjavanje ener­getskih i gradivnih materija radi izvršavanja različitih radnji. Potrebne materije zato dobijaju se iz vode, biljne i životinjske hrane. Proces varenja koji se odigrava u organima za varenje putem hemijskih i fizičkih promjena prave unije te materije pristupačnim za ishranu. Kao rezultat tih promjena neke nerastvorljive a hranjive materije pretvaraju se u rastvorljiva jedinjena koja ulaze u krv i njome se raznose po cijelom or­ganizmu. Nakon unosa hrane u usta, ona se usitni i biva ovlažena pljuvačkom te tako pripremljena za varenje. U ustima ferment nazvan ptialin počinje da razgrađuje škrob, dok na masti i ugljene hidrate ne djeluje. Isitnjena i ovlažena hrana ide u želudac i u njemu se zadržava duže vremena, gdje je podvrgnuta hemijskom i mehaničkom djejstvu. Prispjela hrana se u želucu slaže u slojeve. Koliko će se zadržati u želucu zav­isi od njenog sastava i količine kiseline u želucu. Najprije se aktivira solna kiselina i pepsin a u manjoj količini ferment koji se naziva lipaza. Treba da se zna da zdrav želudac i za vrijeme mirovanja luči minimalne količine svog soka. Želučana pro­bava je važna pogotovo za bjelančevine, dok se masti jedva i počinju probavljati. Solna kiselina predstavlja još i važnu prepreku raznim bakterijama koje se sa hranom unose u želudac. Interesantno je da se samoživa sluznica može odupri­jeti njegovom probavnom djejstvu. Kako god bilo, kašasti sadržaj želuca biva jakim peristaltičkim pokretima ubačen u dvanaestopalačno crijevo tj. od njega na dalje u tanko crijevo. Za razliku od želuca u dvanaestopalačnom crijevu podliježu ci­jepanju svi sastavni dijelovi hrane: bjelančevine, masti i ugljeni hidrati. Glavna uloga ovdje pripada sokovima koje izbacuje pankreas, a to su lipaza, dijastaza i tripsin. U igru ulaze i cri­jevne žlijezde i na kraju žuč. Žuč iz jetre, koja se skuplja u žučnom mjehuru, se izljeva u tanko crijevo i djelimično ak­tivira lipazu koja razlaže masti i veže se sa masnim kiselinama u topljiviji oblik kako bi ih organizam lakše primio. Crijevni sok koji se stvara u tankom crijevu sadrži fermente koji razlazu bjelančevine i ugljene hidrate. Ovaj sok se luči u velikoj količini pa se tako za 24 sata izluči oko dva litra. Kada tanko crijevo izvrši svoju zadaću ostatak biva gurnut u debelo crijevo koje nema pravu probavnu funkciju.

Neprobavljene materije u debelom crijevu se razaraju vrenjem i gnjilenjem. Bitna je samo resorpcija (upijanje) vode. Najznačajnije promjene u debelom crijevu su bakterijske pri­rode a jednu od glavnih uloga igraju tzv. koli bakterije. Na kraju sadržaj biva prebačen u rektum odakle se izbacuje vani.

JETRA

Ovaj organ presudan je u prometu masti, bjelančevina i ugljlkohidrata, stvara žuč i raznim hemijskim procesima čisti i štiti organizam od otrovnih materija, Pravi je rezervoar krvi, vode, vitamina, minerala i ugljenih hidrata koji se nazivaju glikogeni. Ovakva aktivnost je omogućena njenom zapreminom i posebnostima njene cirkulacije. Zbog svestranih hemijskih zadataka, a ima ih na hiljade, jetra je s pravom nazvana hemijskim laboratorijem. Organizam ne može živjeti bez jetre.

PANKREAS

Ovo je druga žlijezda koja je svojom funkcijom pridodata sistemu za varenje. Ima dvije uloge i luči hormone. Vanjsko lučenje je lučenje probavnog soka. Jedan dio pankreasa tzv. Langerhansova ostrvca svoj proizvod pod nazivom inzulin luči direktno u krv, a on je neophodan za pravilnu razgradnju šećera. Nedovoljno stvaranje insulina uzrokuje šećernu bolest. Međutim, preveliko stvaranje ovog hormona uzrokuje sniženje šećera ispod normalne količine što opet vodi u druge tegobe.

METABOLIZAM

Promet materija neophodan je za život i obuhvata razne procese razlaganja od početnih materija do krajnjih produkata. U toku ovih pretvaranja do potpunog izražaja dolaze zakoni fizike i hernije. Od materija koje osiguravaju nadoknadu utrošene energije najveći značaj imaju ugljiko hidrati. Oni su značajni za ishranu i bez njih se ne bi moglo a najvažniji su: škrob, saharoza, laktoza, ghkoza, fruktoza, maltoza i glikogen. U organima za varenje (glikogen i škrob) i disaharidi (sa­haroza, laktoza i maltoza) se raspadaju na monosaharide i iz tankog crijeva bivaju upijeni u krv. Tada prispijevaju u jetru i pretvaraju se u glikogen. Prema potrebi glikogen se pretvara u šećer. Masti i lipoidi (materije slične mastima) sastavni su di­jelovi ćelijske strukture. Igraju ulogu rezervnih hranjivih ma­terija, a pored toga masno tkivo predstavlja ložu za neke unutarnje organe. Igra zaštitničku izolacijsku ulogu, a razlazu se do masnih kiselina. Veći dio zaobilazi jetru preko limfnih žila a neke ipak dođu do jetre gdje se i deponuju. Za upijanje masti neophodno je prisustvo žuči. Bjelančevine su osnovne materije bez kojih nema života. Na njihov račun se izgrađuju ćelije i međućelijska materija, a uporedo sa mastima i ugljenim hidratima bivaju iskorištene za pokrivanje energetskih potreba. Bjelančevine se u organizmu razlazu do aminokiselina, iz kojih se stvaraju bjelančevine koje odgovaraju tijelu.